دکتر سید مهدی موحد ابطحی

مرکز پژوهشهای اسلامی - پزشکی بصیر

ارتباط: با کی؟ چطوری؟ برای چی؟

تعریف

ارتباط «فرآیندی است که اطلاعات، معانی و احساسات را به صورت پیام به دیگران منتقل می نماید»[1]. «ارتباطات» از تکامل «روابط» موجودات زمینی به وجود آمده و قدمت آن به آغاز آفرینش بشر می رسد:

موجودات نخستین «ارتباطِ حسیّ» داشتند و تولید صدا (زبان) همانند حیوانات روشی خاص برای پیام دادن (ارتباط با قالب شنیداری) بود. ارتباطات در گذر زمان توسعه پیدا کرد و ارتباط از طریق قالبهای قراردادی «نشانه ای» ایجاد شد که نشانه های حسّی و سپس غیرحسّی به کار گرفته شدند (نقاشی داخل غارها ارتباطی با قالب دیداری بود). سپس ارتباط شنیداری و دیداری به طور همزمان و از طریق قالبهای قراردادی (کلمه ها و واژه ها) به کار گرفته  شد. در نهایت، تمدن انسانی با پیدایش «زبان» شکل گرفت؛ زبانی که متأثر از روابط میان افراد و ساختارهای جامعه انسانی (فرهنگ) است.

بنابراین، «زبان شناسی» متأخر از «نشانه شناسی» و این متأخر از «ارتباطات» می باشد اما برخی سعی کرده اند قلمرو زبان را گسترش داده و با تعمیم جزء به کلّ، زبان را که یک ابزار ارتباطی است، همان ارتباط بدانند. آنها عناصر دخیل در ارتباط زبانی را چنین برشمردند: فرستنده، پیام (همان رمز یا علائم آوائی که از زمینه یا فرهنگ تأثیر می پذیرد)، و گیرنده»[2] و در جایی دیگر، ساحت آوائی و ساحت معنایی برای زبان قائل شده اند که جانشین حقایق و ترجمان معناها می باشند[3]. آنگاه نتیجه گرفته اند که اگر حقایق و معانی هستی فراتر از قالب زبانی خود باشند باعث نوعی ایهام و غبارآلودگی در زبان می شود[4]. در حالی که باید گفت؛ ایهام در برابر عناصر زبانی ناشی از محدودیتهای این ابزار ارتباطی است و ماهیت پیام منتقله یا ماهیت قالب تجلّی محدودیت زبان شناختی را نمی پذیرد.

اجزاء ارتباط

در یک ارتباط، اجزاء زیر مطرح هستند:

1.      فرستنده: عامل ایجاد پیام که برای انتقال پیام یا عدم آن تصمیم می گردد و باید مختار و توانا و با انگیزه باشد.

2.      پیام: مقصودِ فرستنده (مراد) نزد گیرنده، واکنش گیرنده بر اساس انگیزه فرستنده، تأثیری که مطابق انگیزه فرستنده در گیرنده ایجاد شود، یا مفهوم متجلّی شده برای گیرنده از انگیزة فرستنده است.

3.      قالب انتقال یا ابراز پیام: آنچه مقصودِ فرستنده را به گیرنده متجلّی می کند تا به درک، شعور یا احساس وی منجر شود. چون قوای مُدرِکه در موجود ذی شعور می توانند متعدد باشند، قالبهای مختلفی (زبان، رفتار، نماد، نشانه و مانند آن) نیز برای انتقال پیام وجود دارد.  

4.      گیرنده: عامل دریافت پیام که می تواند مقصود و انگیزه فرستنده را در مراتب مختلف متجلّی کند و باید ذی شعور (مُدرِکه) باشد.

5.      تغییری که پیام در گیرنده می باید بگذارد (تجلّی انگیزه فرستنده توسط گیرنده).

تفاوت پیام و قالب آن

توجه به تفاوت «پیام» و «قالب انتقال پیام» مهم است:

مثال اول: «کمک کردن» را می توان به چند شیوه فهماند: در قالب الفاظ مانند «help» در انگلیسی، «اعانت» در عربی، و «کمک» در فارسی، در قالب رفتار (شخصی در برآوردن نیاز دیگری مشارکت می کند که به تنهایی نمی توانسته آن را برطرف نماید، نماد یا تصویر از فردی که دارد به نیازمندی کمک می کند.

مثال دوم: تابلوهای راهنمایی نماد یا نشانه هایی هستند که پیام ویژه ای را به راننده یا عابر پیاده (گیرندگان پیام) منتقل می کنند بدون آن که نیاز باشد گیرنده با زبان واضعِ تابلو (فرستنده) آشنا باشد زیرا گستره پیام رسانیِ تصویر (اُبژه یا عینیّت) فراتر از گستره زبان (کلام) بیننده است. حتی تجلّی پیام روی تابلو (قالب) می تواند متنوع باشد: پیام اسمی (تابلویی که علامت سیگار دارد و خطی مایل و قرمز روی آن) یا پیام فعلی (سیگار نکشید)، که هر دو بر «ترک فعل سیگار کشیدن» (منظور فرستنده پیام) دلالت می کنند.

ویژگیهای قالب پیام

قالب یا ابزاری که ملازمات عینیّتی آن کمتر باشد پیام بیشتری را به گیرنده می رساند:

1.      «عینیّت ها» پیام دارند ولی همیشه همه پیامهای ممکنه را ارسال نمی کنند زیرا نیازمند اجسام مادیِ ویژه هستند (تابلو، درّة عمیق، شیر غرّان).

2.      «زبان» توانمندترین ابزار در دسترس آدمی برای انتقال پیام و نیازمند زبان، گوش و چشم است که می تواند در قالبهای مختلف (نوشته و گفتار) و در وضعیتهای مختلفی از فاعل پیام رسانی کند.

3.      «رفتار» نیازمند فاعلِ فعل است که رفتارهای متنوع (و در نتیجه پیامهای مختلفی) را در وضعیتهای گوناگون منتقل کند.

4.      «وحی» بی نیاز (مجرّد) از ماده، فاعلِ رفتار یا فاعلِ زبان است و بیشترین پیام را می رساند.

شیوه های انتقال پیام

پیام به چند شیوه منتقل می شود:

1.      «ارتباط کلامی» انتقال پیام بین انسانها با کمک نظام خاصی از آواها می باشد. زبان «ابزار ایجاد محرکهای صوتی هدفدار در (شنونده)» یا «توانایی انتقال پیام در قالب نشانه های معین» است.

2.      «ارتباط غیرکلامی» برقراری ارتباط میان مردم با ابزارهایی غیر از گفتار که از چند منبع اصلی (دهان، حالت بدن،  حرکت سر و دست و ژست، جهت گیری، فاصله بدنی، بو، پوست، مو و لباس) نشأت می گیرد. برخی از آنها را «زبان بدن»[5] می نامند[6] و دلیلی است بر تفاوت قالبها در انتقال پیام.

3.      «رسانه»[7] شیوه ای خاص از انتقال پیام و مشتمل بر نظامی از نمادها یا رمزهاست. رسانه های ارتباطی شامل گفتار، نوشتار، ایماء، اشاره، بیانِ چهره، لباس، و بازیگری می شوند[8].