جزیره علم

فقر و مسئولیت اجتماعی  

نگاهی علمی و جدید به روایات معصومین علیهم السلام در موضوع فقر نکات ارزشمندی را به دنبال دارد. نوشتار حاضر ایده پردازی از روایاتی از امیرالمؤمنین علیهم السلام (از کتاب شریف تحف العقول در صفحات 107، 127، 130، 198 و 204) و در راستای تبیین و نظریه پردازی فقر از دیدگاه اسلام می باشد.

·          به طور کلی؛

برخی اعمالی که از انسان سر می زند پیامدهای ناخواسته ای مانند «قطع رزق» و «کوتاهی عمر» دارند. در حالی که «امر به معروف» و «نهی از منکر» چنین پیامدهایی ندارند و در عوض عمر را زیاد کرده و رزق و روزی را تضمین می کنند. به عبارتی دیگر، یک بازخورد منفی بین «کردار و رفتار فرد» و «رزق و روزی» وی وجود دارد. گفتنی است امر به معروف و نهی از منکر یک عمل اختیاری و از روی نیت و انگیزه بوده و نوعی مسیر تعاملی یا کانال ارتباطی بین افراد یک جامعه می باشد که هرچه بیشتر انجام شوند، پیوند اجتماعی آنها بیشتر می شود (معادل همان سرمایه اجتماعی که در جامعه شناسی مطرح است). بنابراین صِرف نیت کردن انجام کار نیک یا برآوردن نیاز یک نیازمند در واقع نیت و قصد کردن برای یک تعامل و ارتباط بین کُنشگر و نیازمند می باشد که موجب تعامل و پویند اجتماعی می گردد. به همین خاطر «نیت بر کار خیر» یا «قصد برآوردن نیاز نیازمند» مهمتر از حجم نیاز رفع شده خواهد بود. این مرحله از کنش اجتماعی به صورت دیگری نیز تأکید شده است: «قصد و نیت مؤمن از انجام کاری بهتر از انجام آن است».

·         از دیدگاه جمعی و اجتماعی؛

رفع نیازِ نیازمند یک «وظیفه جمعی» است که مؤمن یا مسلمان بودن شرط اجرای آن نیست. به همین خاطر، اغنیاء و فقراء نسبت به هم «مسئولیت اجتماعی» پیدا می کنند یعنی گرسنگی فقیر نتیجه عدم انجام مسئولیت غنی (سیرکردن) است. بنابراین، «گرسنگی فقرا» خط قرمزی که نشانه عدم انجام مسئولیت اجتماعی و عدم ایفای حقوق توسط اغنیا می باشد.البته چنین نیست که فقراء از اغنیاء طلبکار شوند بلکه «اغنیاء باید خود را بدهکار نیازمندان و فقرا بدانند». این بدهکاری در چه حدی است؟ آیا باید در حد شأن و منزلت غنی باشد؟ آیا باید در حد درخواست فقیر و نیازمند باشد؟ نیازهای حیوانی-انسانی عبارتند از: خوراک مانند خوردنی و نوشیدنی، سپس پوشاک، سپس سرپناه، سپس همسر. پس حداقل این بدهکاری مساوی حداقل نیاز تغذیه ای فقراء است یعنی معادل «مقدار مالی که غنی می بایست خرج کند تا فقیر سیر شود».

گفتنی است تعیین این مقدار مسئولیت اجتماعی میان فقیر و غنی بر اساس این اصل می باشد که «مالکیت فرد بر مالش انحصاری نیست» زیرا حقوق الهی و حقوق مردم نیز در آن هست. یعنی یک تعادل الاکلنگی بین «ایفای مسئولیت اجتماعی اغنیا و فقر فقیران آن جامعه» بر قرار است: هرچه «اغنیا مسئولیتشان را بیشتر انجام دهند، فقرا کمتر می شوند و هرچه این مسئولیت کمتر انجام شود، فقرا بیشتر می شوند».

·         از دیدگاه فرهنگی؛

نیازمندی و بی نیازی ریشه های عمیقتری در اموری معنوی و غیرمادی دارند. نیازمند به امور مادی نیازمند به امور معنوی نیز هست اما نیازمند معنوی ممکن است از نظر مادی نیازمند باشد یا نباشد. چون رفع نیازهای مادی آسانتر از رفع نیازهای غیرمادی است، نیازمندی به امور غیرمادی بدتر از نیازمندی به امور مادی است و داشتن امور غیرمادی بی نیازی بیشتری به ارمغان می آورد. «دانایی» و «نادانی» مهمترین این امور غیرمادی هستند. در روایت هست که «هیچ بی نیازی مانند عقل نیست و هیچ نیازمند سخت تر از نادانی نیست».

فعلاً در نجف اشرف این مطلب را منتشر کردم و اصل روایات همراهم نبود. ان شاء الله برگشتم، اصل روایات را نیز به صورت پانوشت اضافه خواهم کرد.
انتشار در جزیره علم در تاریخ 25/5/93 توسط: دکتر سید مهدی موحد ابطحی