جزیره علم

«ذبح عظیم» به چه معناست؟

آیه «وَ فَدَیْناهُ بِذِبْحٍ عَظیمٍ» در سوره صافات است (آیه 107). ظاهر آیه بیان می دارد که اسماعیل ذبح نشد بلکه با ذبحی عظیم جایگزین شد. بنابر اخبار رسیده، قوچی از بهشت نازل شد و ابراهیم آن را به جای اسماعیل ذبح کرد تا رؤیایش به حقیقت بپیوندد.

تلاشهای زیادی برای تفسیر و تبیین ذبح عظیم شده است:

1-      مراد از" ذبح عظیم" بزرگى جثه قوچ نیست، بلکه عظمت داشت چون از ناحیه خدا آمد و خداى تعالى آن را عوض اسماعیل قرار داد ( ترجمه المیزان، ج‏17، ص: 232)

2-      برخی ذبح عظیم را به امام حسین و فرزندان و یارانش تعبیر کرده اند که در پاسخ به رؤیای صادقه از جدش رسول الله (که فرمود: أخرج إلی العراق إنّ الله شاء أن یراک قتیلاً) بود.

3-      عظمت ذبح عظیم نمی تواند بی ارتباط با استعمال این واژه ها در قرآن باشد و باید دیگر کاربردهای «عظیم» در قرآن را نیز تحلیل کنیم.

4-      اگر ذبح عظیم استعاره ای از کاری باشد که ابراهیم و اسماعیل انجام دادند، لازم است رابطه متناظری بین گزارش کار آنها و بین استعاره برقرار باشد.

5-      به نظرم، «عظمت» ذبح به عظمت کشته شدن علی اکبر و علی اصغر (پسران امام حسین) در روز عاشورا و در کربلای سال 61 هجری قمری اشاره دارد و «ذبح عظیم» همان علی اکبر بود زیرا خدا صفت عظیم را برای توصیف اخلاق پیامبر به کار برده (إنّک لعلی خُلُقٍ عظیم) آمده و امام حسین نیز هنگام حرکت علی اکبر به سوی کارزار، وی را اشبه الناس به پیامبر توصیف کرد در اخلاق و طرز سخن گفتن و آفرینش. اما این استعاره برای علی اکبر دوام نداشت و با شهادت شیرخوار در آغوش پدر، به کسی دیگر رسید: «ذبح عظیم» به دریده شدن سر علی اصغر (عبدالله الرضیع) با تیر سه شعبه اشاره دارد که به خاطر عظمت این ذبح، خونی که امام حسین از گلوی بریده شیرخوارش به آسمان پاشید (که برای علی اکبر هم چنین نکرد)، به زمین برنگشت تا در عرش آشیان بگیرد.

-        رابطه پدر و فرزندی بین امام حسین و علی اصغر بود همانند رابطه پدر و فرزندی بین ابراهیم و اسماعیل.

-        رؤیایی صادقه دیده شد که وحی بود: خواب دیدن ابراهیم از ذبح کردن اسماعیل (إِنِّی أَرى‏ فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ، صافات: 102) و خواب دیدن امام حسین از پیامبر (که خدا خواسته تو را کشته ببیند).

-        هم امام حسین و هم ابراهیم همان چیزی را خواستند که مشیت الهی بود (وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللَّهُ، سوره انسان آیه 30 و سوره تکویر آیه 29)

6-      البته تفاوتهایی نیز هست:

-        امام حسین برتر از ابراهیم بود: همان چیزی را می خواست که مشیت الهی بود: و ما تشاؤون الا أن یشاء الله.

-        فرزند امام حسین برتر از فرزند ابراهیم بود: هم علی اکبر ممسوس فی ذات الله بود و هم اشبه الناس برسول الله خلقا و خُلقا و منطقا بود. (خدا به پیامبر می فرماید: إنّک لعلی خُلُقٍ عظیم)، خون علی اصغر به زمین برنگشت.

-         منت کشی امام حسین از لشگریان برای آب دادن به شیرخوار (مُنّوا علی ابن المصطفی، ان لم ترحمونی فارحموا هذا الطفل اما ترونه کیف یتلظی عطشا) فراتر از خواب رسول الله بود، پس کشته شدن شیرخوار منتی بر خداوند شده است.

-        کار امام حسین بالاتر از کار ابراهیم بود زیرا اسماعیل ذبح نشد اما علی اصغر و علی اکبر ذبح شدند و منتی بر خداوند گشتند.

-         شهادت امام حسین مهمتر از قسم خداوند به مکه و بلد حرام است: در سوره بلد می خوانیم: لا اقسم بهذا البلد و أنت حلّ بهذا البلد و والد و ما ولد: در ظاهر به شهر مکه و بیرون راندن پیامبر از آن اشاره دارد که پدر امت بود، در باطن به ابراهیم و اسماعیل اشاره دارد که فرزندش را به این شهر حلال(ذبح) کرد، در واقع به امام حسین و فرزندانش بر می گردد که خونشان در مکه حلال شده بود اما بر خداوند منت گذاشتند و از حرم وی خارج شدند تا حرمت آن از بین نرود ولی منجر به ذبح علی اکبر و علی اصغر شد. از طرف دیگر، قسم به مکه عظیم است اما چون اینان رانده شده اند، خدا چنین قسمی نمی خورد زیرا اینها عظیم ترند از مکه.

حافظ در غزل شماره 145 خود چنین آورده است: