جزیره علم

«ذبح عظیم» به چه معناست؟

ظاهر آیه «وَ فَدَیْناهُ بِذِبْحٍ عَظیمٍ» (صافات، 107) بیان می کند که اسماعیل ذبح نشد بلکه با «ذبحی عظیم» جایگزین شد. اخبار تاریخی در هر سه دین ابراهیمی خبر از رسیدن قوچی از بهشت و ذبح آن به جای اسماعیل دارد تا رؤیای ابراهیم به حقیقت پیوست. 

مگر کشتن قوچ عظیم بوده است؟

تلاشهای زیادی برای تفسیر و تبیین «ذبح عظیم» شده است:

1- مراد از «ذبح عظیم» بزرگى جثه قوچ نیست، بلکه عظمت آمدنش از ناحیه خدا بوده و جایگزین اسماعیل شدنش (ترجمه المیزان، ج‏17، ص: 232)

2- برخی «ذبح عظیم» را به امام حسین و فرزندان و یارانش تعبیر کرده اند که در پاسخ به رؤیای صادقه از جدش رسول الله (اُخرُج اِلی العراق إنّ الله شاء أن یراک قتیلاً) بود.

عظمت «ذبح عظیم» نمی تواند بی ارتباط با استعمال این واژه ها در قرآن باشد و باید دیگر کاربردهای «عظیم» در قرآن را نیز تحلیل کنیم.

اگر «ذبح عظیم» استعاره ای از کاری باشد که ابراهیم و اسماعیل انجام دادند، لازم است رابطه ای متناظر بین گزارش کار آنها و بین استعاره برقرار باشد.

به نظرم، «عظمت» ذبح به عظمت کشته شدن پسران سیدالشهداء علیه السلام در روز عاشورا اشاره دارد:

1- «ذبح عظیم» همان علی اکبر بود زیرا خدا صفت عظیم را برای توصیف اخلاق پیامبر به کار برده (إنّک لعلی خُلُقٍ عظیم) آمده و امام حسین نیز هنگام حرکت علی اکبر به سوی کارزار، وی را اشبه الناس به پیامبر توصیف کرد در اخلاق و طرز سخن گفتن و آفرینش. 

2- اما این استعاره منحصر به علی اکبر نماند و با شهادت شیرخوار در آغوش پدر، دیگری را نیز شامل شد: «ذبح عظیم» به دریده شدن سر علی اصغر (عبدالله الرضیع) با تیر سه شعبه اشاره دارد که به خاطر عظمت این ذبح، خونی که امام حسین از گلوی بریده شیرخوارش به آسمان پاشید (که برای علی اکبر هم چنین نکرد)، به زمین برنگشت تا در عرش آشیان بگیرد.

3- «رابطه پدر و فرزندی» بین امام حسین و علی اصغر بود همانند رابطه پدر و فرزندی بین ابراهیم و اسماعیل.

4- وحی الهی انجام شد به صورت «رؤیایی صادقه»: رؤیای ابراهیم از ذبح اسماعیل (إِنِّی أَرى‏ فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ، صافات: 102) و رؤیای سیدالشهداء از جدش (إنّ الله شاء أن یَراکَ قَتیلا).

5- هم سیدالشهداء و هم ابراهیم همان را خواستند که مشیت الهی بود (وَ ما تَشاؤُونَ إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللَّهُ: انسان،30 و تکویر، 29)

البته تفاوتهایی نیز داشتند:

1- سیدالشهداء برتر از ابراهیم بود: همان چیزی را می خواست که مشیت الهی بود: و ما تشاؤون الا أن یشاء الله.

2- فرزند سیدالشهداء برتر از فرزند ابراهیم بود: هم علی اکبر «ممسوس فی ذات الله» بود و هم «أشبه الناس برسول الله خَلقاً و خُلقاً و منطقاً» بود. (خدا به پیامبر می فرماید: إنّک لعلی خُلُقٍ عظیم). «خون علی اصغر هم به زمین برنگشت».

3- منت کشی امام حسین از لشگریان برای آب دادن به شیرخوار (مُنّوا علی ابن المصطفی إن لَم ترحَمُونی فَارحَموا هذا الّطفل الرضیع أما ترونَه کیفَ یتلظّی عطشاً) فراتر از خواب رسول الله بود، پس کشته شدن شیرخوار منتی بر خداوند شده است.

4- کار سیدالشهداء بالاتر از کار ابراهیم بود زیرا اسماعیل ذبح نشد اما علی اصغر و علی اکبر ذبح شدند و منتی بر خداوند گشتند.

5- شهادت سیدالشهداء مهمتر از «قسم خداوند به مکه و بلد حرام» است: لا اُقسِمُ بهذَا البلدِ و أنتَ حِلٌّ بِهذا البلدِ و والدٍ و ما ولَدَ: در ظاهر به شهر مکه و بیرون راندن پیامبر از آن اشاره دارد (که پدر امت بود) اما در باطن به ابراهیم و اسماعیل اشاره دارد که فرزندش را به این شهر حلال(ذبح) کرد. در واقع به امام حسین و فرزندانش بر می گردد: الف) خونشان در مکه حلال شد اما بر خداوند منت گذاشتند و از حرم وی خارج شدند تا حرمت آن از بین نرود ولی منجر به ذبح علی اکبر و علی اصغر شد. ب) از طرف دیگر، قسم به مکه عظیم است اما چون اینان رانده شده اند، خدا چنین قسمی نمی خورد زیرا اینها عظیم ترند از مکه.

این مطلب را در تلگرام بخوانید